استفاده از انرژی هسته‌ای در فرآیند نمک‌زدایی آب، به‌عنوان یک فناوری پیشرفته و پایدار، به‌تدریج جایگاه خود را در راهبردهای تأمین آب کشورهای منطقه تثبیت کرده است. این روش نوین، با کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و محدود کردن انتشار گازهای گلخانه‌ای، نه‌تنها به تولید مستمر آب شیرین کمک می‌کند، بلکه اهداف زیست‌محیطی و امنیت انرژی را نیز هم‌زمان محقق می‌سازد.
بحران آب؛ چالش مشترک منطقه‌ای
در قرن بیست‌ویکم، کمبود منابع آب شیرین به یکی از مهم‌ترین چالش‌های جهانی تبدیل شده است. در منطقه غرب آسیا، رشد سریع جمعیت، کاهش بارندگی، افزایش دما و شور شدن منابع آبی، فشار مضاعفی بر منابع طبیعی وارد کرده و توسعه اقتصادی و ثبات اجتماعی را با تهدید جدی مواجه ساخته است. بسیاری از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس طی دهه‌های اخیر به فناوری‌های سنتی نمک‌زدایی متکی بوده‌اند؛ اما این روش‌ها به دلیل مصرف بالای انرژی، هزینه‌های سنگین و آثار مخرب زیست‌محیطی، دیگر پاسخگوی نیازهای پایدار نیستند.
انرژی هسته‌ای؛ جایگزینی پایدار برای نمک‌زدایی
با افزایش هم‌زمان تقاضای آب و انرژی و ضرورت کاهش انتشار کربن، بهره‌گیری از انرژی هسته‌ای برای تأمین توان مورد نیاز نمک‌زدایی، به‌عنوان راهکاری فناورانه و پایدار مورد توجه قرار گرفته است. این رویکرد، ضمن کاهش وابستگی به منابع فسیلی، امکان تولید پایدار آب شیرین را فراهم کرده و تاب‌آوری زیرساخت‌های آبی کشورها را تقویت می‌کند.
نقش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در توسعه فناوری نمک‌زدایی هسته‌ای
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) طی بیش از سه دهه، با کشورهای منطقه در زمینه ارزیابی فنی پروژه‌ها، مطالعات امکان‌سنجی، آموزش نیروی انسانی و ارتقای همکاری‌های منطقه‌ای در حوزه نمک‌زدایی هسته‌ای همکاری داشته است. ابزارهایی مانند برنامه ارزیابی اقتصادی نمک‌زدایی (DEEP) نیز در اختیار تصمیم‌گیران قرار گرفته تا بتوانند فناوری‌های مختلف را از نظر هزینه و کارایی مقایسه و انتخاب بهینه‌تری داشته باشند.
در نشست فنی آژانس در آوریل ۲۰۲۵، نمایندگان کشورهای مصر، اردن و کویت به بررسی تازه‌ترین دستاوردها، چالش‌های زیرساختی و فرصت‌های سرمایه‌گذاری در حوزه کاربردهای غیرالکتریکی انرژی هسته‌ای پرداختند. این نشست نشان‌دهنده افزایش علاقه‌مندی و تعهد کشورها به توسعه ظرفیت‌های بومی در زمینه نمک‌زدایی هسته‌ای بود.
تجربه کشورهای منطقه در بهره‌گیری از نمک‌زدایی هسته‌ای
- اردن با توجه به اینکه بخش عمده‌ای از خاک این کشور بیابانی است، به دنبال استفاده از رآکتورهای کوچک مدولار (SMRs) برای نمک‌زدایی آب دریای سرخ و انتقال آن به پایتخت است. ارزیابی‌های آژانس در سال ۲۰۲۳ نشان داد که این فناوری می‌تواند با هزینه‌ای رقابتی، نیاز آبی کشور را تأمین کند.
- عربستان سعودی به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده آب شیرین‌شده جهان، از دهه ۱۹۷۰ به دنبال استفاده از انرژی هسته‌ای در فرآیند نمک‌زدایی بوده و با هدف کاهش وابستگی به نفت، در حال متنوع‌سازی سبد انرژی خود است.
- مصر با احداث نیروگاه هسته‌ای «الضبعه» در سواحل مدیترانه، در حال بررسی ترکیب این نیروگاه با واحدهای نمک‌زدایی برای ارتقای امنیت آبی و انرژی کشور است.
- کویت نیز به دلیل وابستگی کامل به آب نمک‌زدایی‌شده، به‌طور جدی در حال بررسی استفاده از فناوری‌های هسته‌ای برای کاهش اثرات زیست‌محیطی و افزایش بهره‌وری فرآیندهای نمک‌زدایی است.
ایران و ضرورت ورود به نمک‌زدایی هسته‌ای
جمهوری اسلامی ایران طی سال‌های اخیر با بحران چندوجهی آب مواجه بوده است؛ از خشکسالی‌های پیاپی و کاهش بارش گرفته تا برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی و فشار بر رودخانه‌ها و تالاب‌ها. اگرچه سیاست‌گذاری‌های اخیر بر مدیریت تقاضا، بازچرخانی پساب و اصلاح الگوهای مصرف متمرکز بوده، اما شرایط اقلیمی کشور نشان می‌دهد که توسعه منابع جایگزین پایدار، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.
در این مسیر، نمک‌زدایی هسته‌ای با بهره‌گیری از ظرفیت نیروگاه‌های موجود یا طراحی رآکتورهای کوچک مدولار ساحلی، می‌تواند به‌عنوان راهکاری راهبردی در دستور کار قرار گیرد. این فناوری نه‌تنها تأمین آب پایدار برای شهرها و صنایع را ممکن می‌سازد، بلکه با اتصال به زیرساخت‌های انتقال، می‌تواند مناطق مرکزی و شرقی کشور را نیز پوشش دهد.
الزامات تحقق چشم‌انداز نمک‌زدایی هسته‌ای در ایران
برای تحقق این هدف، ایران نیازمند سرمایه‌گذاری گسترده در زیرساخت‌های هسته‌ای، تربیت نیروی انسانی متخصص، بومی‌سازی فناوری‌های کلیدی و توسعه همکاری‌های بین‌المللی در حوزه ایمنی و امنیت هسته‌ای است. همچنین ارزیابی دقیق اثرات زیست‌محیطی، ملاحظات امنیتی در سواحل و هم‌راستاسازی این سیاست با راهبرد کلان امنیت آب کشور، از جمله پیش‌شرط‌های موفقیت این برنامه محسوب می‌شود.
بر اساس برآوردهای موجود، نمک‌زدایی هسته‌ای در حال تبدیل شدن به یکی از ارکان اصلی تأمین آب در منطقه خلیج فارس است. تجربه کشورهای منطقه نشان می‌دهد که ترکیب سیاست‌گذاری دقیق، سرمایه‌گذاری بلندمدت و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، می‌تواند این روش را به بخشی پایدار از سبد امنیت آبی کشورها تبدیل کند.
